جغرافیای طبیعی و انسانی
بیجار منطقه‌ای است کوهستانی در پایان سلسله کوه‌های غربی ایران و یک سوم زمین‌های آن تقریباً کوهستانی است. نوع زمین و ساختمان آن مرکب از سنگ‌هایی رسوبی مخصوصاً ترکیبات رسی و آهکی و شنی در هم آمیخته می‌باشد که پیوسته به دگرگونی‌های دوران سوم زمین‌شناسی است.
این شهر در طول ۴۷ درجه و ۳۶ دقیقه شرقی گرینویچ و عرض شمالی ۳۵ دجه و ۵۲ دقیقه استوا واقع شده‌است. ارتفاع بیجار از سطح دریا ۱٬۹۴۰ متر می‌باشد، شهر بیجار ۷۷۰ متر از تهران و ۴۲۵ متر از سنندج بلندتر است. بیجار دارای آب و هوای سرد و خشک است.[۳]
دیدنی ترین ها
جغرافیای تاریخی
ارتفاع شهر بیجار از سطح دریا ۱۹۴۰ متر است، شهر بیجار در یک چاله ساختمانی از سازنده‌های الیگو میوسن قرار گرفته و اطراف آن را گنبده‌های طاقدیسی آهکی احاطه نموده‌است و راه‌های ارتباطی شهر از طریق سه دره‌ای که در سه طرف شهر قرار گرفته‌است انجام می‌گیرد.
در مورد تاریخ بنای شهر بیجار هیچ اثر مستندی در دست نیست، اما تاریخ شهر را بر اساس تپه باستانی موجود در داخل شهر، به نام تپه قلعه بالا یا قلعه بانو، می‌توان تشخیص داد، طبق بررسی‌های سطحی که بر روی این تپه توسط دکتر عزت‌الله نگهبان صورت گرفته، قدمت شهر را به هزاره سوم قبل میلاد مسیح نسبت می‌دهد.[۸] همچنین در بررسی سطحی که در سال ۱۳۸۱ بر روی تپه انجام گرفت، می‌توان قدمت شهر را به هزاره چهارم قبل میلاد نسبت داد، در این گزارش آمده‌است: تعدادی سفال با پوشش قرمز و سیاه خاکستری براق با شاموت کاه در این تپه به دست آمده‌است که نزدیک به سفال‌های دوره مس و سنگ می‌باشد، همچنین سفال‌های دیگری در سطح تپه با پوشش نخودی و با تزیین هندسی به رنگ قهوه‌ای روشن و تیره به‌دست آمده‌است که نزدیک به سفال‌های سیلک ۴ (هزاره سوم قبل میلاد) می‌باشد، و علاوه بر آن‌ها سفال‌های سیاه خاکستری براق، احتمالاً در عصر مفرغ نیز در سطح تپه به‌دست آمده‌است، با توجه به درصد بیشتر نمونه‌های سفالی که مربوط به دوران تاریخی به‌ویژه دوران پارت و ساسانی است، استقرار دوران تاریخی این محوطه نیز پررنگ و قابل توجه می‌باشد، در ادامه بررسی سفال‌های سطح تپه قلعه بالا، سفال‌های بدون لعاب و لعاب‌دار مربوط به دوران اسلامی نیز به‌دست آمده‌است که بیان‌گر آخرین استقرار این محوطه در دوران اسلامی است.[۶] در تابستان ۱۳۹۸ یک گروه از باستان‌شناس‌ها مشغول کاوش بر روی تپه قلعه بالا شدند.[۹
منطقه حفاظت‌شده بیجار در شهرستان بیجار، استان کردستان واقع شده است.[۱] منطقه بیجار طی مصوبه شماره ۲۷۶ شورای عالی محیط زیست مورخ ۱۳۸۵/۱/۱۹ با وسعت ۳۱٬۷۶۹ هکتار به عنوان منطقه حفاظت شده به مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوسته است. منطقه حفاظت شده بیجار در ۱۵ کیلومتری شمال غرب شهر بیجار و جنوب شرقی تکاب در استان کردستان، زیستگاه بسیاری از وحوش بوده و از پوشش گیاهی مناسبی برخوردار است. تقریباً نیمی از منطقه را اراضی با شیب کمتر از ۱۲٪ تشکیل می‌دهند و بقیه منطقه اغلب به صورت تپه ماهوری می‌باشد. ارتفاع حداقل و حداکثر منطقه به ترتیب ۱۵۳۳ و ۲۱۸۷ متر می‌باشد.
اقلیم
منطقه حفاظت‌شده بیجار دارای آب و هوایی نیمه خشک است. به علت ارتفاع زیاد منطقه نسبت به سایر مناطق استان کردستان، اختلاف درجه حرارت سردترین روز سال با گرم‌ترین روز سال به ۷۹ درجه سانتی گراد می‌رسد. حداقل دما در منطقه مربوط به بهمن ماه با ۳۸ درجه سانتی گراد زیر صفر و حداکثر آن مربوط به ماه‌های تیر و مرداد با ۴۱ درجه سانتی گراد بالای صفر بوده‌است. متوسط بارش سالیانه منطقه ۴۳۹ میلی‌متر است. طول مدت ماه‌های خشک منطقه به ۴ ماه می‌رسد و تعداد روزهای یخبندان منطقه ۱۶ روز می‌باشد. دره‌های مهم منطقه شامل دره کمتاران، قزل اوزن، سید شهاب، حاج زاغه سی، وال و قمچقا می‌باشند. رودخانه قزل اوزن حد جنوبی منطقه را طی می‌کند و در شمال منطقه رودخانه قمچقا جریان دارد.
عکاس: مهین محمدزاده
عکاس: مهین محمدزاده
عکاس: مهین محمدزاده
عکاس: مهین محمدزاده
عکاس: مهین محمدزاده
عکاس: مهین محمدزاده
گونه‌های شاخص جانوری
۳۰گونه پستاندار، ۱۴۰گونه پرنده و ۲۰ گونه خزنده در این منطقه شناسایی شده است.
- پستانداران
تاکنون در منطقه حفاظت شده بیجار ۱۹ گونه و ۱۷ جنس در ۱۰ خانواده از پستانداران شناسایی شده‌اند که به نظر می‌رسد تعداد پستانداران منطقه بیشتر از این باشد. بارزترین گونه منطقه قوچ و میش ارمنی می‌باشد که جمعیت قابل ملاحظه‌ای از آن در منطقه زیست می‌نماید. از دیگر گونه‌های شاخص منطقه می‌توان به شنگ، گربه وحشی، کفتار، گرگ، گراز و روباه اشاره نمود. این منطقه در سنوات گذشته زیستگاه آهو بوده است که نسل آن در این منطقه منقرض گردیده است. در این رابطه توسط اداره کل محیط زیست کردستان تلاش‌هایی جهت احیا و رهاسازی این گونه شروع گردیده است.
- پرندگان
جمعیت زیادی از خانواده‌های مختلف پرندگان در منطقه حفاظت شده بیجار زیست می‌نمایند که متأسفانه تاکنون مطالعه جامعی در این خصوص انجام نشده است اما بر اساس اطلاعات موجود مربوط به مشاهدات پراکنده کارشناسان تاکنون ۸۵ گونه متعلق به ۲۲ خانواده از پرندگان در این منطقه شناسایی شده‌اند. از پرندگان شاخص منطقه می‌توان از عقاب طلایی، لیل، بالابان، شاهین، کبک، باقرقره نام برد.
- آبزیان
در منطقه حفاظت شده بیجار دو رودخانه قزل اوزن و قم چقا محل مناسبی برای زیست، تخم ریزی و تغذیه آبزیان به خصوص ماهیان به‌شمار می‌روند. مهم‌ترین گونه‌های آبزی مشاهده شده در منطقه عبارتند از: سیاه ماهی معمولی، سیاه ماهی خالدار، عروس ماهی، سس ماهی کلفت لب، سس ماهی معمولی، ماهی اسپله، ماهی کولی، لاک‌پشت آبی، مار آبی، خرچنگ گر
از گونه‌های شاخص جانوری منطقه حفاظت شده بیجار می‌توان از قوچ و میش ارمنی، شنگ، گربه وحشی، کفتار، گرگ، گراز، روباه، انواع خزندگان نام برد. این منطقه در سنوات گذشته زیستگاه آهو بوده است که نسل آن در این منطقه منقرض گردیده است. در این رابطه توسط اداره کل محیط زیست کردستان تلاش‌هایی جهت احیا و رهاسازی این گونه شروع گردیده است. تاکنون مطالعه جامعی در خصوص خزندگان و دوزیستان این منطقه انجام نشده است.
پوشش گیاهی
در حال حاضر ۱۳۷ گونه گیاهی در منطقه حفاظت شده بیجار شناسایی شده است. گونه گیاهی پرانگوس یا به زبان محلی جاشیر از گونه‌های گیاهی تازه شناسایی شده منطقه حفاظت شده بیجار است. در کل تیپ گیاهی غالب منطقه تیپ مرتعی است ولی در این منطقه به صورت پراکنده پوشش‌های درختچه‌ای نظیر بادام، آلوچه وحشی، دافنه و سراسوس نیز مشاهده می‌گردد.[۲] این منطقه در برنامه‌ریزی تورهای طبیعت‌گردی جایگاه ویژه‌ای داشته و می‌توان با برنامه‌ریزی و فراهم ساختن امکانات، توریست‌های علاقه‌مند را به این منطقه هدایت نمود.[۳]
منابع آب
منابع آب منطقه را می‌توان به دو دسته شامل ۱-رودخانه و ۲-چشمه تقسیم‌بندی نمود.
- الف) رودخانه‌ها:
رودخانه قزل اوزن: این رودخانه که یکی از پرآب‌ترین رودخانه‌های استان کردستان می‌باشد در امتداد مرز جنوبی منطقه جریان دارد. آب این رودخانه از ارتفاعات چهل چشمه و منطقه سارال دیواندره سرچشمه می‌گیرد.
رودخانه قمچقا: این رودخانه در حد شمالی منطقه جریان داشته و به لحاظ نقش و اهمیت در منطقه هم‌تراز با رودخانه قزل اوزن می‌باشد. این رودخانه از غرب به شرق جریان داشته و با بستری سنگلاخی یا سنگریزه‌ای از ارتفاعات زرنیخ و قره گل سرچشمه گرفته و پس از عبور از منطقه حفاظت شده بیجار و روستای بزرگ قم چقا در محلی به نام ولی بیک و خرابه چول ارخ به رودخانه گورانی تغییر نام داده که پس از عبور از قریه حیران تلو در قریه گل قشلاق به قزل اوزن می‌پیوندد.
- ب) چشمه‌های منطقه:
مهم‌ترین چشمه‌های واقع در منطقه که در فصل تابستان و پاییز برای حیات وحش منطقه دارای اهمیت حیاتی هستند به شرح زیر می‌باشند:
- چشمه حاج زاغه سی: واقع در ارتفاعات سلیم کش
- چشمه کله شیر: واقع در تپه ماهورهای شمال غرب روستای صلوات آباد
- چشمه سید شهاب: واقع در دره‌های کوه سلیم (واقع در منطقه امن)
- چشمه قره بلاغ: واقع در بالا دست جنوب روستای قره بلاغ در دامنه شمالی کوه سلیم
- چشمه گچی بابا: واقع در دربند روستای متروکه گچی بابا
- چشمه میه رژگه: واقع در دره میه رژگه در شمال روستای صلوات آباد
- چشمه قاچاق: واقع در شمال روستای حسین‌آباد زردکمر
- چشمه تپه شرف خان: واقع در دره شرف خان
- چشمه کانی شفا: واقع در حاشیه روستای متروکه اوغلان میر احمد
- چشمه کانی چایگ: واقع در شمال روستای آق داغ
- چشمه دره آسیابان: واقع در دربند روستای قم چقا
- چشمه جوکوب: واقع در شرق روستای صلوات آباد
- چشمه بن مرسی: واقع درحاشیه جنوبی منطقه امن سلیم
قلعه قمچقای واقع در منطقه حفاظت شده بیجار از جاذبه‌های گردشگری این منطقه به‌شمار می‌رود.
منطقه حفاظت شده بیجار به لحاظ تشکیلات اجرایی برای حفاظت دارای سه پاسگاه شامل یک واحد سرمحیط بانی در روستای صلوات آباد و دو واحد محیط بانی در روستای چشمه سنگین و قم چقای می‌باشد.
دژ و قلعه قَمچُقای (دره شاهان) مربوط به هزاره سوم قبل از میلاد است و در شهرستان بیجار، ۲۱ کیلومتری شهر حسن‌آباد یاسوکند، روستای قمچقای واقع شده این اثر در تاریخ ۴ آبان ۱۳۶۵ با شمارهٔ ثبت ۱۷۲۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
موقعیت و تاریخ قلعه
قلعه قمچقای در فاصله ۴۵ کیلومتری شمال بیجار و یک کیلومتری شمال قمچقای (بیجار) و داخل منطقه حفاظت‌شده بیجار قرار دارد. به نظر کارشناسان قلعه تاریخی قمچقای بیجار دارای کتیبه‌ای با نقش هیروگلیف و به خط هراتیک می‌باشد و جزو قدیمی‌ترین کتیبه‌های نییمه تصویری ایران قلمداد گردیده و کتیبه آن با خط سومریان قابل مقایسه است. ارتفاع دیواره‌های این قلعه به ۲۰۰ متر می‌رسد و تنها راه ارتباطی قلعه با خارج، گذرگاه باریکی می‌باشد که ساخته و پرداخته دست صاحب هنری است که یک نفر به دشواری می‌تواند از آن عبور کند. وسعت قلعه بالغ بر ۵۰۰۰ متر مربع با مخازن متعدد آب است که در سنگ کنده شده و پناهگاه زیرزمینی آن با عمق ۴۱ پله به صورت تونلی از سنگ کنده شده و به زیر قلعه هدایت می‌شود. از قلعه بزرگ قمچقای در عصر پارتها و ساسانیان نیز استفاده شده که هم‌زمان با محاصره آتشکده آذرگشسب در تخت سلیمان (۱۰۰ کیلومتری شمال همین قلعه) به وسیله هراکیلوس امپراتور روم، موجبات تخریب آن فراهم شده است. این قلعه از نظر قدمت بسیار حائز اهمیت است و در برهه‌های گوناگون مورد استفاده اقوام مختلفی واقع شده است؛ بنابراین قلعه قمچقای یکی از قلعه‌های با ارزش و تاریخی شناخته شده ایران می‌باشد. بعضی احتمال می‌دهند که جام مارلینگ در آنجا مدفون است.
قلعه تاریخی قمچقای بیجار در چهل و پنج کیلومتری شهر بیجار و روی یکی از کوه‌های بلند منطقه قرار دارد. موقعیت جغرافیایی این قلعه به دو دلیل از عظمت خاصی برخوردار است، نخست آن که از یک سو به دره‌ای مشرف است که در قدیم به دره شاهان شهرت داشت و تیغه‌های بلند و هولناک این کوه با پرتگاه‌های مخوف و بلند، بالا رفتن از آن و رسیدن به دژ را بسیار دشوار می‌کند. از سوی دیگر، از جنوب غربی، جنوب شرقی و شرق نیز به پرتگاهی دیگر مشرف است. از این رو، ایجاد استحکامات برای این قلعه لازم نبود، اما در سمت شمال که پشته از ارتفاع کمتری برخوردار است، بقایای دیواری عریض و محکم از سنگ لاشه با ملات و برجهای نیمه‌استوانه موجود است. دروازه قلعه در این سمت قرار دارد، بقایای این حصار یادآور دیوارهای تخت سلیمان است و احتمالاً به دوره ساسانی تعلق دارد. در پای پشته سنگی، حصارهای دیگری از قرون وسطی، عمود بر بستر رودخانه کشیده شده است، استحکام قلعه و نشانه‌های ساختاری بنا از جمله پی‌های خانه‌هایی که مشهود است نیز این گمان را تقویت می‌کند که این قلعه ساسانی باشد. آب‌انبار و راهرویی که آن را هم در دل کوه حفر کرده‌اند، نشانه‌های دیگری از اهمیت ویژه این قلعه و آب انبار آن است.
سنگ های تراش خورده «قمچقای» دارای مشخصاتی نیست که بر مبنای آن بتوان زمان ساخت بنای قلعه را به دقت تعیین کرد، با این حال به احتمال قوی می‌توان آن را متعلق به دوره‌های پیش از میلاد مسیح، مثلاً دوره مانایی و ماد دانست که تا دوره‌های ساسانی و اسلامی نیز مورد استفاده بود. منابع ذخیره آب که توسط تونل پله‌داری به پایین راه می‌یابد، تا حدودی به آب انباری که در زندان سلیمان وجود دارد شبیه است و نشانه دیگری از قدمت قلعه تا دوره مانایی است.
همچنین بر اساس بررسی‌های بعمل آمده توسط کارشناسانی چون دکتر رضا مرادی غیاث آبادی و دکتر محمود کردوانی، مشخص شده است که بنای اولیه این قلعه باشکوه به سده‌های ۲۱ تا ۲۵ قبل از میلا بازمی‌گردد و این به این معنا است که قلعه قمچقای بیجار بیش از ۴۰۰۰ سال قدمت دارد. گواه این امر وجود کتیبه‌ای در نزدیکی این قلعه است که به خطی نیمه تصویری (هیراتیک) نوشته شده است، و با توجه به این امر که اولین واضعان خط سومریان بوده‌اند، تصور می‌شود که قلعه و کتیبه قمچقای در اصل متعلق به سومریان بوده است.[۲]